จานเพาะเชื้อ ชนิด วัสดุ และเทคนิคการใช้อย่างถูกวิธี

ชนิดของจานเพาะเชื้อและการเลือกใช้อย่างเหมาะสม

ทำไมจานเพาะเชื้อถึงสำคัญในงานห้องแล็บ?

จานเพาะเชื้อ (Petri Dish) คืออุปกรณ์พื้นฐานที่นักวิทยาศาสตร์ นักวิจัย และห้องปฏิบัติการทางการแพทย์ใช้กันเป็นประจำ จานเพาะเชื้อไม่เพียงแต่ใช้ในการเพาะเลี้ยงเชื้อจุลินทรีย์ แต่ยังถูกนำไปใช้ในงานตรวจสอบคุณภาพอาหาร น้ำ เครื่องสำอาง การศึกษาเชิงวิชาการ รวมถึงการวิจัยทางการแพทย์ จึงถือว่าเป็นอุปกรณ์ที่สำคัญมาก หากเลือกชนิดหรือใช้ไม่ถูกต้อง อาจทำให้ผลการทดลองคลาดเคลื่อน

ประวัติและการพัฒนาของจานเพาะเชื้อ

จานเพาะเชื้อ ถือเป็นหนึ่งในอุปกรณ์ทางห้องปฏิบัติการที่มีบทบาทสำคัญต่อการพัฒนาทางวิทยาศาสตร์สมัยใหม่ จุดเริ่มต้นเกิดขึ้นในปี ค.ศ. 1887 เมื่อ Julius Richard Petri นักแบคทีเรียวิทยาชาวเยอรมัน คิดค้นขึ้นมาในฐานะผู้ช่วยของ Robert Koch ผู้บุกเบิกการศึกษาวัณโรคและเชื้อโรคหลายชนิด

ก่อนหน้านั้น นักวิทยาศาสตร์มักใช้ขวดแก้วหรือภาชนะปิดฝาในการเลี้ยงเชื้อ ซึ่งมีข้อเสียคือ

• อากาศไม่ถ่ายเทดี ทำให้เชื้อไม่เจริญเติบโตเต็มที่
• การสังเกตผลภายหลังทำได้ยาก เพราะไม่เห็นเชื้อชัดเจน
• เสี่ยงต่อการปนเปื้อนสูง และควบคุมไม่ได้

การคิดค้นจานเพาะเชื้อของ Petri จึงเป็น จุดเปลี่ยนสำคัญ เพราะเป็นภาชนะตื้น แบน มีฝาปิด ทำให้สามารถ

• เท วุ้นเลี้ยงเชื้อ (Agar) ลงในจานได้ง่าย
• เชื้อแบคทีเรียหรือราเจริญเติบโตอย่างสม่ำเสมอ
• ผู้วิจัยสามารถเปิดปิดได้สะดวกและสังเกตการเปลี่ยนแปลงด้วยตาเปล่า

หลังจากนั้น จานเพาะเชื้อถูกใช้อย่างกว้างขวางในห้องแล็บทั่วโลก โดยเริ่มจาก จานแก้ว ที่ต้องนำไปล้างและฆ่าเชื้อด้วย Autoclave เพื่อนำกลับมาใช้ใหม่

ต่อมาในช่วง กลางศตวรรษที่ 20 เทคโนโลยีวัสดุพลาสติกพัฒนา ทำให้มีการผลิต จานเพาะเชื้อพลาสติกแบบใช้ครั้งเดียว (Disposable Petri Dish) ซึ่งแก้ปัญหาการปนเปื้อน และสะดวกต่อการใช้งานในปริมาณมาก โดยเฉพาะงานทางการแพทย์และอุตสาหกรรมอาหารที่ต้องการความสะอาดสูง

ปัจจุบัน จานเพาะเชื้อได้ถูกออกแบบให้มีความหลากหลายมากขึ้น เช่น

• จานแบบมีช่องแบ่ง (Compartment) ที่ใช้เพาะเชื้อหลายชนิดในจานเดียว
• จานเคลือบสารพิเศษ เพื่อการเพาะเลี้ยงเซลล์เฉพาะทาง เช่น เซลล์เพาะเลี้ยงทางการแพทย์หรือเซลล์สัตว์ทดลอง
• จานขนาดพิเศษ สำหรับงานที่ต้องใช้พื้นที่การเจริญเติบโตต่างกัน ตั้งแต่ขนาดเล็ก (35 มม.) ไปจนถึงขนาดใหญ่ (150 มม.)

เรียกได้ว่า จากการคิดค้นเมื่อกว่า 130 ปีก่อน จานเพาะเชื้อยังคงเป็นอุปกรณ์หลักในงานวิทยาศาสตร์และการวิจัยจนถึงปัจจุบัน และยังพัฒนาอย่างต่อเนื่องเพื่อรองรับการใช้งานที่ซับซ้อนขึ้น

ชนิดของจานเพาะเชื้อ

การเลือกชนิดของ จานเพาะเชื้อ (Petri Dish) มีความสำคัญอย่างยิ่งต่อความถูกต้องของการทดลองและความสะดวกในการใช้งาน เนื่องจากแต่ละชนิดถูกออกแบบมาเพื่อตอบโจทย์การใช้งานที่แตกต่างกัน ไม่ว่าจะเป็นการทดลองทางการแพทย์ งานวิจัยในมหาวิทยาลัย ไปจนถึงการตรวจสอบคุณภาพในอุตสาหกรรมอาหารและเครื่องสำอาง

1. จานเพาะเชื้อแก้ว
   • วัสดุ: ทำจาก แก้ว Borosilicate ที่มีคุณสมบัติทนความร้อนสูง ไม่แตกง่ายเมื่อผ่านการฆ่าเชื้อด้วยอุณหภูมิสูง
   • การใช้งาน: สามารถนำไปฆ่าเชื้อซ้ำใน Autoclave ได้หลายครั้ง ทำให้คุ้มค่าต่อการลงทุนระยะยาว
   • ข้อดี:
     • ลดขยะพลาสติกและเป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม
     • ความใสของแก้วช่วยให้สังเกตการเจริญเติบโตของเชื้อได้ชัดเจน
   • ข้อควรระวัง:
     • ต้องล้างและฆ่าเชื้ออย่างถูกวิธีทุกครั้ง
     • มีน้ำหนักมากกว่าแบบพลาสติก และเสี่ยงต่อการแตกหักหากทำตก

   เหมาะสำหรับ: ห้องแล็บที่มีระบบฆ่าเชื้อครบถ้วน และต้องการใช้งานซ้ำเพื่อความประหยัด

2. จานเพาะเชื้อพลาสติก
   • วัสดุ: มักผลิตจาก Polystyrene (PS) หรือ Polypropylene (PP) ซึ่งมีความโปร่งใส น้ำหนักเบา
   • ประเภท:
     • Disposable (ใช้ครั้งเดียว): ราคาย่อมเยา ใช้แล้วทิ้ง สะดวกและปลอดภัย
     • Sterile: ผ่านการฆ่าเชื้อมาแล้วจากโรงงาน ปลอดเชื้อ 100% พร้อมใช้งานทันที
   • ข้อดี:
     • น้ำหนักเบา เคลื่อนย้ายสะดวก
     • ลดความเสี่ยงการปนเปื้อน เพราะไม่ต้องล้างนำกลับมาใช้ซ้ำ
   • ข้อควรระวัง:
     • ไม่สามารถนำกลับมาใช้ซ้ำได้ (โดยเฉพาะแบบ PS)
     • ต้องจัดการกำจัดอย่างถูกวิธี เนื่องจากเป็นขยะพลาสติกติดเชื้อ

   เหมาะสำหรับ: งานที่ต้องการความสะอาดสูงสุด เช่น ห้องแล็บทดสอบทางการแพทย์ งานวิจัยในโรงพยาบาล และงานที่ต้องการปริมาณจานเพาะเชื้อจำนวนมากในแต่ละรอบ

3. จานเพาะเชื้อชนิดพิเศษ
   ปัจจุบันจานเพาะเชื้อได้รับการพัฒนาให้หลากหลายขึ้น เพื่อตอบสนองความต้องการเฉพาะด้าน เช่น
   • จานเพาะเชื้อแบบมีช่องแบ่ง (Compartment Petri Dish):
     ภายในจานเดียวมีการแบ่งพื้นที่ออกเป็น 2–4 ช่อง ใช้ในการทดลองหลายตัวอย่างพร้อมกัน ลดพื้นที่และค่าใช้จ่าย
   • จานเพาะเชื้อเคลือบสาร (Treated Petri Dish):
     มีการเคลือบพื้นผิวพิเศษ เช่น Tissue Culture Treated สำหรับเพาะเลี้ยงเซลล์สัตว์หรือเซลล์มนุษย์ที่ต้องการการยึดเกาะที่ดี
   • จานเพาะเชื้อชนิด Ventilated หรือ Vented:
     มีรูระบายอากาศเล็ก ๆ บนฝา เพื่อให้การแลกเปลี่ยนก๊าซเกิดขึ้นได้ดี เหมาะสำหรับเชื้อที่ต้องการออกซิเจนสูง
   • จานเพาะเชื้อขนาดพิเศษ:
     มีให้เลือกหลายขนาด เช่น 35 มม., 60 มม., 90 มม., ไปจนถึง 150 มม. เพื่อรองรับการใช้งานตั้งแต่การทดลองเล็ก ๆ ไปจนถึงการเพาะเลี้ยงเชื้อขนาดใหญ่

   เหมาะสำหรับ: การวิจัยระดับสูงที่ต้องการความเฉพาะเจาะจง เช่น งานเพาะเลี้ยงเซลล์ทางการแพทย์ งานตรวจสอบด้านยาชีวภาพ หรือการทดลองเชิงอุตสาหกรรมที่ซับซ้อน

วัสดุที่ใช้ในการผลิตจานเพาะเชื้อ

• แก้ว (Glass): ทนทานต่อสารเคมีและอุณหภูมิสูง เหมาะสำหรับงานที่ต้องการความแม่นยำ
• พลาสติก (Plastic): เบา ใช้งานง่าย เหมาะกับงานที่ใช้ครั้งเดียวและต้องการความสะอาดสูงสุด
• วัสดุโพลีเมอร์ชนิดพิเศษ: บางบริษัทผลิตด้วยวัสดุที่ช่วยลดการเกาะของเซลล์ เพื่อให้เพาะเลี้ยงได้ตามต้องการ

คำถามที่พบบ่อยเกี่ยวกับจานเพาะเชื้อ

Q: จานเพาะเชื้อแก้วกับพลาสติกแบบไหนดีกว่า?
A: ขึ้นอยู่กับวัตถุประสงค์ ถ้าต้องการใช้งานซ้ำและทนทาน เลือกแก้ว แต่ถ้าต้องการความสะดวกและลดการปนเปื้อน เลือกพลาสติก

Q: จานเพาะเชื้อพลาสติกใช้ซ้ำได้หรือไม่?
A: โดยทั่วไปไม่แนะนำ เพราะอาจมีสารตกค้างหรือการปนเปื้อนที่ควบคุมไม่ได้

Q: การเก็บรักษาจานเพาะเชื้อควรทำอย่างไร?
A: เก็บในที่แห้ง สะอาด ปราศจากฝุ่น และหลีกเลี่ยงแสงแดดโดยตรง

Q: ถ้าไม่มีตู้ปลอดเชื้อสามารถใช้ได้ไหม?
A: สามารถใช้ได้ แต่เสี่ยงต่อการปนเปื้อนสูง ควรทำในห้องที่มีการควบคุมความสะอาดอย่างดี

Q: บริษัท แล็ป เมนแนจ จำกัดมีบริการจัดหาจานเพาะเชื้อหรือไม่?
A: ใช่ บริษัท แล็ป เมนแนจ จำกัด จัดจำหน่ายอุปกรณ์ห้องแล็บครบวงจร รวมถึงจานเพาะเชื้อทั้งแก้วและพลาสติก

การเลือกใช้ จานเพาะเชื้อ ต้องคำนึงถึงชนิด วัสดุ ความสะดวก และความปลอดภัยในการใช้งาน หากเลือกถูกต้องไม่เพียงแต่ช่วยให้ผลการทดลองแม่นยำ แต่ยังช่วยลดความเสี่ยงในการปนเปื้อน

บริษัท แล็ป แมนเนจ จำกัด (Lap Manage) เป็นผู้จัดจำหน่ายอุปกรณ์ห้องปฏิบัติการครบวงจร ทั้ง จานเพาะเชื้อ อุปกรณ์เพาะเลี้ยงเชื้อ เครื่องมือวิเคราะห์ และวัสดุสิ้นเปลืองทางแล็บ ด้วยทีมงานที่มีประสบการณ์มากกว่า 10 ปี และการคัดสรรสินค้าคุณภาพมาตรฐานสากล ลูกค้าสามารถมั่นใจได้ทั้งด้านคุณภาพและบริการหลังการขาย